Είναι πολλοί οι λόγοι για να μνημονεύει κάποιος τον Λάκη Παπαστάθη (https://lakispapastathis.gr) που αποχαιρετήσαμε τον περασμένο Μάρτιο. Διανοούμενος σε συνεχή αναζήτηση της ελληνικής ταυτότητας, συγγραφέας, σκηνοθέτης πολυβραβευμένων ταινιών μυθοπλασίας (Τον καιρό των Ελλήνων, Θεόφιλος, Το μόνον της ζωής του ταξίδιον, Ταξίδι στη Μυτιλήνη), τυπικός εκπρόσωπος της γενιάς και του κινήματος του Νέου Ελληνικού κινηματογράφου, ο Λάκης Παπαστάθης είχε ως «έργο ζωής» τη μελέτη και ανάδειξη του πολιτισμού που παράγεται στην Ελλάδα, ιδίως μέσα από τα ντοκιμαντέρ και τις σειρές ντοκιμαντέρ που δημιούργησε ως παραγωγός ή και ως σκηνοθέτης: Αναζητώντας τη Χαμένη Εικόνα (σειρά με σαράντα δύο επεισόδια 1990-1997), Η Αναβίωση του Αρχαίου Δράματος (έξι ωριαία ντοκιμαντέρ, 1998), πολλά αυτόνομα ντοκιμαντέρ μικρού μήκους, και πάνω απ’ όλα, με βάση την επίδραση που άσκησε τα τελευταία 40 χρόνια, την τηλεοπτική σειρά «κινηματογραφικών» ντοκιμαντέρ υπό τον γενικό τίτλο Παρασκήνιο.

Η σειρά ξεκίνησε το Φεβρουάριο 1976 και ανακοίνωσε επίσημα τη λήξη της το 2015, μετά από 39 χρόνια. 200 διαφορετικοί σκηνοθέτες, περισσότεροι από 50 μοντέρ και περισσότεροι από 300 εικονολήπτες εργάστηκαν σε περισσότερα από 1000 ντοκιμαντέρ για περίπου 900 διαφορετικά θέματα (ορισμένα θέματα απασχολούσαν περισσότερο από ένα επεισόδιο). Η παραγωγή της σειράς Παρασκήνιο γινόταν από την εταιρεία Cinetic που ίδρυσαν ο Λάκης Παπαστάθης, ο Τάκης Χατζόπουλος και ο Νίκος Κανάκης, οι οποίοι έκαναν αναθέσεις σε πολλούς σπουδαίους κινηματογραφιστές της γενιάς του Νέου Ελληνικού Κινηματογράφου των δεκαετιών 1970 και 1980 (Σταύρακας, Κόρρας, Μαυρίκιος, Νόλλας, Καρυπίδης, Μαρκετάκη, Λιάπα και πολλοί άλλοι), αλλά και της γενιάς της δεκαετίας του 1990 (Σκεύας, Γιαννακάκης, Κοβότσος, Μαχαιράς, Τσάβαλος, Δημητρίου, Αγγελάκος, Καρακάσης, Στεφανή και πολλοί άλλοι).

Παρά το όνομά του, το Παρασκήνιο δεν είχε να κάνει με την παρασκηνιακή καταγραφή της δημιουργίας μιας θεατρικής παράστασης ή ευρύτερα ενός καλλιτεχνικού γεγονότος, αλλά με την ανακάλυψη των εσωτερικών σχέσεων μεταξύ του καλλιτέχνη και του έργου τέχνης του και, ως εκ τούτου, με την έρευνα σε ζητήματα τέχνης και πολιτισμού. Αυτά περιλάμβαναν εισαγωγικές γνωριμίες ή εξειδικευμένες αναφορές σε σχεδόν όλους τους σπουδαίους Έλληνες καλλιτέχνες, ηθοποιούς, ζωγράφους, μουσικούς, πεζογράφους, ποιητές και σκηνοθέτες της Ελλάδας του δεύτερου μισού του 20ού αιώνα ως και την αυγή του 21ου, αλλά και οπτικοακουστικές αναλύσεις σημαντικών πολιτιστικο-κοινωνικών ζητημάτων της ίδιας εποχής. Στην αδημοσίευτη συνέντευξη στο γράφοντα στις 22 Μαρτίου 2018 στο αγαπημένο του «Φίλιον» του Κολωνακίου, ο Παπαστάθης χρησιμοποίησε τη λέξη «πνευματικό», που κατά τη γνώμη μου αναφέρεται στο καντιανό Υψηλό. Ακολουθούν υπό τη μορφή μονολόγου οι σημαντικότερες ρήσεις του Λάκη Παπαστάθη από αυτή τη συνέντευξη:

«Η ιδέα πίσω από τη σειρά Παρασκήνιο από το 1976 ακόμη ήταν ότι είμαστε ντοκιμαντερίστες κινηματογραφιστές, αλλά κάνουμε τηλεόραση και θα προσαρμόσουμε την εμπειρία του κινηματογραφικού ντοκιμαντέρ στο μέσο που λέγεται τηλεόραση. Με αυτό τον τρόπο φιλοδοξούμε να ανοίξουμε τον δρόμο για την αναζήτηση μιας φιλμικής γλώσσας για το ντοκιμαντέρ… Ο Ροβήρος Μανθούλης ως αναπληρωτής διευθυντής της ΕΡΤ τότε, είχε όντως πρώτος την ιδέα για μια σειρά εκπομπών όπως το Παρασκήνιο. Αυτό που πρότεινε ήταν κοντά στο ρεπορτάζ με μια βασική διαφοροποίηση: ο δημοσιογράφος ερευνητής να μη φαίνεται στην κάμερα. Αυτό ήταν ένα χτύπημα στην ιδέα της δημοσιογραφικής τηλεοπτικής εκπομπής: από τα στιγμή που δεν φαίνεται ο ερωτών και μένουν μόνο τα πλάνα των απαντήσεων, ο κινηματογραφιστής της εκπομπής αναγκάζεται να σκεφτεί πώς θα επεξεργαστεί το υλικό, τι εικόνες θα βάλει. Αυτή την ιδέα την κρατήσαμε. Αυτό οδήγησε σιγά σιγά και στην απομάκρυνση και των δημοσιογράφων-ερευνητών από το Παρασκήνιο. Αν και είχαμε συνεργάτες πολλούς και καλούς δημοσιογράφους, το παιχνίδι «πάνω στη φωτιά» ήταν του σκηνοθέτη, του κινηματογραφιστή…

Το Παρασκήνιο ξεκίνησε Φεβρουάριο του 1976, ενάμιση χρόνο μετά τη μεταπολίτευση και υπήρχε ένα κλίμα αντίστοιχο. Είχαμε μέσα μας το αίτημα να δημιουργήσουμε ένα πλαίσιο αξιών για τον τόπο. Κάπως σαν ευρωαριστερά της εποχής. Είχαμε μεγαλώσει με ευρωπαϊκό σινεμά, είχαμε διαβάσει και ήμασταν παιδιά του NEK. O NEK είχε μια απολύτως εδραιωμένη ηθική στάση τότε. Άλλοι ήταν ταλαντούχοι, άλλοι λιγότερο, αλλά το ζητούμενο ήταν να μιλήσεις στον κόσμο, παρ’ όλο που δεν ήταν τόσο εύκολο με το τότε σύστημα διανομής. Να μιλήσεις για κάποιες πνευματικές αξίες. Ως γενική θεματολογία του Παρασκηνίου θα μπορούσε να οριστεί η έρευνα για γεγονότα και έννοιες που σχετίζονταν με την πνευματική ζωή. Μεροληπτούσαμε, δεν κάναμε τα πάντα. Υπήρχαν, ωστόσο, πολλές όψεις του πνευματικού που παρουσιάστηκαν στο Παρασκήνιο.

Μας ενδιέφερε η τηλεόραση. Πιστεύαμε ότι μπορούσαμε να καθορίσουμε το μήνυμα με ποιότητα και με ηθική στάση απέναντι στον τόπο, στην Ελλάδα. Ξέραμε ότι ήταν κάτι ενδιάμεσο αυτό που κάναμε, δεν ήταν ούτε κινηματογραφικό ντοκιμαντέρ σε στυλ Φλάερτυ και Ρους, ούτε απλώς τηλεόραση. Ανάμεσα σε αυτά τα δυο υπήρχε για εμάς ένα δημιουργικό πεδίο… Έπρεπε να δουλεύουμε ταυτόχρονα δυο- τρία θέματα την εβδομάδα, με πλανοθεσία τηλεοπτική, με περιορισμούς και ως το 1985 μέσα σε καθεστώς κάποιου βαθμού λογοκρισίας. Ο τηλεοπτικός χρόνος γυρισμάτων, εκτέλεσης και παράδοσης κάθε επεισοδίου ήταν πολύ σημαντικοί περιορισμοί επίσης. Ωστόσο ένας παράγοντας άυλος για να κάνουμε καλά ντοκιμαντέρ ήταν το πάθος μας. Χωρίς πάθος δεν γίνεται καλό ντοκιμαντέρ, τελεία και παύλα…».

[Ο Γιάννης Σκοπετέας είναι αν. καθηγητής σκηνοθεσίας στο ΕΚΠΑ, τμήμα Ψηφιακών Τεχνών και Κινηματογράφου. Ως το 2022 δίδασκε στο πανεπιστήμιο Αιγαίου, υπεύθυνος του μοναδικού ελληνικού μεταπτυχιακού προγράμματος σπουδών που έχει ως αντικείμενο το ντοκιμαντέρ.]